Category: Հայոց պատմություն

Սարդարապատի ճակատամարտ 1918 թ., տեղի է ունեցել 1918 թ-ի մայիսի 21-27, հայկական կանոնավոր զորամասերի, աշխարհազորի և Արևելյան Հայաստան ներխուժած թուրքական զորաբանակի միջև: Սարդարապատի հերոսամարտը հաճախ անվանում են «,20-րդ դարի Ավարայր,,:

Թուրքական զորքերի ներխուժումը Հարավային Կովկաս1917 թ-ի հոկտեմբերին Ռուսաստանում կատարված հեղաշրջումից հետո երկրի նոր՝ խորհրդային իշխանությունը հայտարարեց, որ Ռուսաստանը դուրս է գալիս առաջին համաշխարհային պատերազմից։ Ռուսական զորքերը լքեցին Կովկասյան ռազմաճակատը, հեռացան Ռուսաստան։ Հայ ժողովրդի համար ստեղծվեց չափազանց վտանգավոր վիճակ. թուրքական զորքերի դեմ Կովկասյան ռազմաճակատում կանգնած էին միայն Հայկական կորպուսի զորամասերը։ Թուրքերն օգտվեցին նման վիճակից և 1918 թ-ի փետրվարին, խախտելով Երզնկայում կնքված զինադադարի պայմանագիրը, անցան հարձակման՝ նպատակ ունենալով գրավել ոչ միայն առաջին համաշխարհային պատրազմի ընթացքում ռուսական զորքերի կողմից նվաճված Արևմտյան Հայաստանի նահանգները, այլև Արևելյան Հայաստանը։ Թուրքերին հաջողվեց գրավել Էրզրում ու Կարս բերդաքաղաքները և մայիսի 15-ին մտնել Ալեքսանդրապոլ (այժմ՝ Գյումրի)։ Այստեղ թուրքական հրամանատարությունն իր զորքերը բաժանեց երկու խմբավորումների և դրանցից առաջինը Յաղուբ Շևքի փաշայի գլխավորությամբ շարժվեց դեպի Երևան, իսկ մյուսը Էսադ փաշայի գլխավորությամբ դեպի Վանաձոր) /հետագայում այս զորախումբը ևս բաժանվեց երկու մասի և դրա մի մասը նույն Էսադ փաշայի գլխավորությամբ շարժվեց Ապարանի ուղղությամբ, մյուս կեսը`   դեպի Վանաձոր/։ Հայաստանը հայտնվեց թուրքական աքցանի մեջ: Երկրամասի պաշտպանության գործը ստանձնեց Երևանի նահանգի փաստացի դիկտատոր Արամ Մանուկյանը: Նրա հրահանգով երևանյան /Սարդարապատի/ ուղղության հրամանատար նշանակվեց Հայկական կորպուսի Երևանյան դիվիզիայի հրամանատար, ռուսական բանակի գեներալ-մայոր Մովսես Սիլիկյանը, վանաձորյան ուղղության զորքերը ղեկավարելու էր Հայկական կորպուսի հրամանատար, ռուսական բանակի գեներալ-մայոր Թովմաս Նազարբեկյանը: Մայիսի 21-ին Ապարանի մոտ ձևավորված ռազմաճակատի հրամանատար նշանակվեց Հայկական կորպուսի ռազմական կոմիսար Դրաստամատ Կանայանը /Դրո/: Ըստ ռազմական պատմաբան, գնդապետ Խաչատրյանի, Ալեքսանդրապոլից մինչև Սարդարապատ թուրքական զորքերի հարձակման տեմպը ստեղծված իրադրությունում համեմատաբար փոքր էր`   օրական մինչև 15 կմ, ինչը բացատրվում է մեր զորքերի, մասնավորապես Ալեքսանդրապոլից նահանջող հայկական հատուկ հեծելազորային գնդի (հրամանատար`   Զոլոտարյով) և հատկապես`   2-րդ հետևակային բրիգադի (հրամանատար`   գնդապետ Մորել) կողմից ցուցաբերված համառ դիմադրությամբ: Դա թույլ տվեց Երևանյան զորախմբի հրամանատար, գեներալ-մայոր Մովսես Սիլիկյանին իր զորքերը լավագույնս նախապատրաստել հակառակորդի հետ վճռական բախմանը:

 Ճակատամարտի ընթացքը Առաջին խմբավորումը մայիսի 21-ին հարձակվեց Սարդարապատի ուղղությամբ՝ Երևան ներխուժելու նպատակով։ Թուրքական զորախմբի կազմում էին 36-րդ հետևակային դիվիզիան, հարվածային և սակրավորների մեկական գումարտակներ, հեծյալ գունդ, հրետանային մարտկոց (50 հրանոթ): Մայիսի 22-ի վաղ առավոտյան տագնապով ղողանջեցին Սուրբ Էջմիածին Մայր տաճարի կոչնակները, բոլոր գյուղերի եկեղեցիների զանգերը։ Ժողովուրդը զինվեց։ Ջոկատներ կազմած աշխարհազորայինները շտապում էին միանալ հայ ազգային զորամասերին: Մարտերը շարունակվեցին մինչև մայիսի 26-ը: Ծանր կորուստներ կրելով թուրքական բանակը նահանջեց դեպի Ալեքսանդրապոլ։ Սարդարապատի ճակատամարտն ավարտվեց թուրքական գերակշիռ ուժերի դեմ տարած լիակատար հաղթանակով: Ճակատամարտում իրենց քաջությամբ աչքի ընկան ռուսական բանակի գնդապետ, հետագայում Հայաստանի Առաջին Հանրապետության գեներալ-լեյտենանտ Դանիել Բեկ-Փիրումյանը, ռուսական բանակի գնդապետ, հետագայում Հայաստանի Առաջին Հանրապետության գեներալ-մայոր Պողոս Բեկ-Փիրումյանը, փոխգնդապետ Կարո Հասանփաշյանը, կապիտան /հետագայում Խորհրդային Միության մարշալ/ Հովհաննես Բաղրամյանը, եպիսկոպոս, հետագայում Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոս Գարեգին Ա Հովսեփյանցը, ապագա գրող Ակսել Բակունցը, բազմաթիվ ֆիդայիներ։ 1968 թ-ին ճակատամարտի վայրում կառուցվեց Սարդարապատի հերոսամարտի հուշահամալիրը /հեղինակ Ռաֆայել Իսրայելյանը/: Մեծ է եղել եզդի ազգի և նրա զորահրամանատար Ջհանգիր աղայի ներդրումը: Եզդիները հայերի հետ ենթարկվել էին ցեղասպանության, և այժմ, թուրքերի հաղթանակի դեպքում, նրանց սպասում էր վերջնական ոչնչացում: 1918 թվականին, երբ թուրքերը սկսեցին լայնածավալ հարձակում, կային հայկական ձևավորված հզոր ուժեր`   Հայկական ազգային կորպուսը`   երկու դիվիզիայով և կորպուսային զորամասերով ու ստորաբաժանումներով: Ահա թե ինչու խիստ դժվար էր թուրքերի առաջխաղացումը Արևմտյան Հայաստանից մինչև Արևելյան Հայաստանի մերձկասպյան գավառները: Թուրքերի հարձակումը Երզնկայից մինչև Բաքու տևեց մոտ իննը ամիս: Հայերի կողքին կռվում էին նաև նրանց թեկուզ փոքրաթիվ, սակայն հավատարիմ դաշնակիցները: Այդ թվում`   եզդի նվիրված և քաջ մարտիկները: Ջհանգիր աղան առանց որևէ հրամանի և աջակցության հարձակվեց թուրքական զորքերի վրա և այդպիսով սատարելով բարեկամ և եղբայր հայերի բանակին: Սարդարապատի ճակատամարտում մասնակցել է մոտ 8.500 հայ և մոտ 500 եզիդի մարտիկ: Սարդարապատի ճակատամարտին գրեթե զուգահեռ ընթացող Բաշ-Ապարանի մարտերին ընդհանուր հաշվարկով մասնակցել է մոտ 5.500 հայ զինվոր, որոնց հետ ուս-ուսի թուրքերի դեմ կռվում էին մոտ 500 եզդիներ`   Ջհանգիր աղայի հրամանատարությամբ: Եզդի ժողովրդի դերը այս ճակատամարտերում շատ գնահատելի է եղել: Այդ դժվարին օրերին Ջհանգիր աղան նաև կարևոր դեր էր տանում ռազմաճակատում և թիկունքում`   իր շուրջ համախմբելով հայ և եզդի շատ ֆիդայինների: Սա ցույց էր տալիս, որ հայերը փոքր ազգերի նկատմամբ ունեցել են խիստ մարդկային, բարեկամական ու եղբայրական վերաբերմունք, որն էլ փոխհատուցվում էր փոքր դաշնակիցների`   հայերին ցուցաբերված անկեղծ ու նվիրյալ զինակցությամբ: Հայ ազգը հաղթեց նաև իր մարդկային ու լայնախոհ քաղաքականության շնորհիվ, որը հակադրվում էր թուրք ագրեսորների ռասիստական և անմարդկային քաղաքականությանը:

 Ճակատամարտի նշանակությունը Սարդարապատի ճակատամարտը հայ ուսումնասիրողների կողմից գնահատվում է որպես հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարի փայլուն էջերից մեկը։ Տարած հաղթանակի շնորհիվ Արևելյան Հայաստանի զգալի մասը փրկվեց թուրքական զավթումից, և հնարավորություն ստեղծվեց պետականության վերականգնման համար:

1. Կարդա՛լ և ուսումնասիրե՛լ <<Հայոց պատմություն>> առարկայի ձեր անցած թեմաները։  (Կարող եք գտնել՝ <<Հայոց պատմություն>> 10, 11-րդ դասարանի դասագրքի մեջ։ Նախընտրելի է նայել Ընդհանուր և բնագիտամաթեմատիկական հոսքերի համար նախատեսված դասագիրքը։ Կարող եք գտնել թեման համացանցից, բացի Wikipedia-կայքից։
2. Ընտրե՛ք ձեզ առավել հոգեհարազատ պատմական դեմքերից մեկին (Օրինակ՝ Թեոդորոս Ռշտունի)

3. Ներկայացրե՛ք յուրաքանչյուր ձեր ընտրած թեմայի մասին հետաքրքիր մի աշխատանք, որի մեջ կպարունակի ոչ միայն թվյալ թեմային վերաբերող ընդունված նյութեր, այլ նաև կլինեն ձեր կարծիքները, վերլուծությունները և քննադատությունները։

Թեոդորոս Ռշտունի (590 — 656, Դամասկոս), մարզպան և Հայոց իշխան՝ 639-654 թվականներին, ընդհատումներով և զորավար։

Սասանյան արքունիքի համաձայնությամբ 628 թվականին նշանակվել է Մարզպանական Հայաստանի սպարապետ։ 634 թվականից վարել է նաև Հայոց մարզպանի պաշտոնը։ Եղել է Հայաստանի մարզպանը արաբական առաջին արշավանքների ժամանակ։ Սասանյան Պարսկաստանի՝ արաբների կողմից գրավվելուց և դրա հետևանքով Մարզպանական Հայաստանի փաստացի անկախություն ձեռք բերելուց հետո Թեոդորոս Ռշտունին իր ձեռքում է կենտրոնացրել երկրի պաշտպանությունը։

Լարված հարաբերություններ է ունեցել բյուզանդական մասի Հայաստանի կառավարիչ Մժեժ Գնունու հետ։ Հայ նախարարների և կաթողիկոս Ներսես Գ Տայեցու աջակցությամբ միավորել է նաև Բյուզանդիային ենթակա Հայաստանը։ 639 թվականին միավորված Հայաստանը փաստացի վարել է ինքնուրույն քաղաքականություն՝ Թեոդորոս Ռշտունու գլխավորությամբ։ Նա ամրացրել է Հայաստանի բերդերը, հզորացրել հայոց այրուձին և հաջողությամբ դիմակայել թշնամուն։

<<Հասարակական-քաղաքական հոսանքները>>

Պատասխանե՛ք հետևյալ հարցերին․

1. XIX դարի 50-70- ական թթ․ հայ հասարակական-քաղաքական կյանքում հստակորեն ո՞ր երկու հեսանքները սկսեցին առանձնանալ։

50-70-ական թթ. գոյություն ունեցող բազմապիսի ուղղությունների մեջ ավելի հստակորեն զանազանվեցին պահպանողական ու ազատական հոսանքները:

2.Ամփոփ ներկայացրե՛ք հայ պահպանողականների  հայացքները և ձգտումները։

Ըստ պահպանողականների՝ հայ ժողովրդի կենսունակության աղբյուրը միջնադարյան ավանդական արժեքային համակարգն է։ Առաջնային խնդիր էին համարում հայկական միապետական համակարգի վերականգնումը, Հայոց եկեղեցու և հայ նահապետական ընտանիքի բարոյական նկարագրի, գրաբարյան հայերենի պահպանումը։ Նրանք ձգտում էին եկեղեցու և դպրոցի միջոցով ազգի համար կրթված անհատներ պատրաստել։

3.Ներկայացրե՛ք մի քանի հայտնի հայ պահպանողականների։

Ճանաչված են Գաբրիել վարդապետ Այվազովսկին, Մարկոս Աղաբեկյանը,  Ս. Պալասանյանը, Ա. Երիցյանը, գրող Ծերենցը և ուրիշներ։

4.Ներկայացրե՛ք հայ արմատական պահպանողականների ձգտումները։

Նրանք գտնում էին, որ Ռուսաստնյան կայսրության կազմում Արևելյան Հայաստանը վերածվել է հումքի կցորդի: Պահպանողականները նաև գրաբարի մեջ էին տեսնում ազգի հոգևոր-լեզվական միասնության պահպանումը:

5.Ըստ ձեզ, ինչու՞ էին հայ պահպանողականները, հայ ազատականների հայ հասարակությունը<<եվրոպականացնելու>> ձգտումները համարում վնասակար։

6.Ամփոփ ներկայացրե՛ք հայ ազատականների հայացքները և ձգտումները։

Հայ ազատականները ձգտում էին հայության հասարակական ու մշակութային կյանքը եվրոպականացնելու, ավանդական դպրոցը, եկեղեցին բարեփոխելու։ Նրանք պնդում էին հրաժարվել գրաբարից և անցնել աշխարհաբարին։

7.Ինչու՞ էին հայ ազատականները ձգտում եկեղեցու ազատականացմանը։

Ձգտում էին որովհետև հենց եկեղեցին էր նահապետական բարքերն ու բարոյականություն կրող հաստատությունը։

8.Ըստ ազատականների, ի՞նչ է նշանակում <<ազգի ինքնորոշում>> եզրույթը։

Ազգի ինքնորոշումը ազգի, իր սեփական կամքով, ապագան կերտելու հարցն էր։

9.Ներկայացրե՛ք Ստեփանոս Նազարյանցի հայացքեները։

Նա պաշտպանում էր մշակութային ինքնավարության գաղափարը, հատկապես կարևորում էր առաջադիմական դպրոցի ու լուսավորության նշանակությունը։

10.Ներկացացրե՛ք Ստեփան Ոսկանյանի, Գրիգոր Օտյանի և Նահապետ Ռուսինյանի հայացքները։

Սուլթանական բռնատիրության պայմաններում նրանք պոլսահայ վերնախավից և թուրքական իշխանություններից պահանջում էին արևմտահայությանը շնորհել համընդհանուր ընտրական իրավունք, որին հասնելու համար նրանք ծավալեցին սահմանադրական շարժում:

11.Ի՞նչ մեթոդով էին պայքարում Հարություն Սվաճյանը և Հակոբ Պարոնյանը հայ հասարակության մեջ առկա արատավոր երևույթների դեմ։

Նրանք ծաղրածուի էին ենթարկում ազգի շահերի կեղծ պաշտպաններին, սուլթանական իշխանության կամակատար հայ մեծահարուստ ամիրայական գործում պահանջում էին արևմտահայության լայն խավարի մասնակցում։

12.Ներկայացրե՛ք այս շրջանի հայ հասարակական-քաղաքական կյանքի այլ ազատական գործիչներին և նրանց գործունեությունը։

Միքայել Նալբանդյանը հանդես էր գալիս հայ ազգային արժեքները եվրոպական արժեքային համակարգին համահունչ դարձնելու և զարգացնելու գաղափարներով։

Պատասխանե՛ք հետևյալ հարցերին․ Ինչու՞ էր հայության համար այսքան դժվար ժամանակաշրջանում հայ հասարակությունը բաժանվել մի քանի հոսանքների և արդյո՞ք դա ճիշտ էր։

Առցանց ուսուցում
Քոլեջի առաջին կուրսի ուսանողների <<Հայոց պատմություն>> առարկայի, ապրիլի 27-30-ի և մայիսի 4-8-ի հանձնարարություններ

 Թեմաներ՝
<<Հայկական հարցի միջազգայնացումը>>
1- <<Արևելյան հարցի սրումը։ 1877-1878 թթ․ ռուս-թուրքական պատերազմը և հայերը>>
2- <<Հայկական հարցի միջազգայնացումը։ Սան-Ստեֆանո և Բեռլին>>

<<Արևելյան հարցի սրումը։ 1877-1878 թթ․ ռուս-թուրքական պատերազմը և հայերը>>

Կարդա՛լ և ուսումնասիրե՛լ <<Արևելյան հարցի սրումը։ 1877-1878 թթ․ ռուս-թուրքական պատերազմը և հայերը>> թեման․ (Կարող եք գտնել՝ <<Հայոց պատմություն>> 11 դասարանի դասագրքի մեջ։ Նախընտրելի է նայել Ընդհանուր և բնագիտամաթեմատիկական հոսքերի համար նախատեսված դասագիրքը։ Կարող եք գտնել թեմանները համացանցից, բացի Wikipedia-կայքից։

Պատասխանե՛ք հետևյալ հարցերին․

1. Միջազգային դիվանագիտության մեջ, ի՞նչ է ենթադրում Արևելյան հարցը։ Արևելյան հարցի պատմությունն սկսվել է XVIII դարի վերջից և ավարտվել Առաջին համաշխարհային պատերազմով (1914–1918 թթ.), երբ փլուզվեց Օսմանյան կայսրությունը։ Աշխարհամարտը դարձել էր մեծ տերությունների շահերի բախման կիզակետ, իսկ Արևելյան հարցի հիմնախնդիրները՝ XVIII–XIX դարերի միջազգային հարաբերությունների գլխավոր առանցքը։
2. Ի՞նչպիսի դրսևերումներ ունեցավ Արևելյան հարցը։ Արևելյան հարցի մի դրսևորումն էլ Օսմանյան կայսրությունում գտնվող Երուսաղեմի սուրբ վայրերին տիրելու համար տարբեր եկեղեցիների միջև ընթացող վեճն էր, որը դարձավ միջազգային քննարկման հարց։
3. Նկարագրե՛ք 1853-ին սկսված Ղրիմի պատերազմը։ Ինչպիսի՞ արդյունքների հանգեցրեց այն։ 1853 թվականի մայիսին Ռուսաստանը խզեց դիվանագիտական հարաբերությունները Թուրքիայի հետ։ Հունիսի 21-ին ռուսական զորքերը մտան Մոլդովայի և Վալախիայի իշխանությունները, որոնք անվանապես թուրքական սուլթանի գերիշխանության տակ էին։ Ի պատասխան՝ հոկտեմբերի 4-ին Թուրքիան (Անգլիայի և Ֆրանսիայի դրդմամբ) պատերազմ հայտարարեց Ռուսաստանին։
4. Նկարագրե՛ք 1856 թվականի Փարիզի հաշտության պայմանագրի կետերը։ Պարտություն կրելով Ղրիմի 1853-1856 թվականներին տեղի ունեցած պատերազմում, հասունացնող հեղափոխության իրադարձությունների պայմաններում, Ռուսաստանի կայսրությունը ձգտում էր շուտափույթ հաշտության։ Օգտվելով հաղթող երկրների, և հիմնականում Ֆրանսիայի ու Անգլիայի սրվող հակասություններից, ռուսական դիվանագիտությունը կարողացավ որոշակիորեն մեղմացնել հաշտության պայմանները։
5. Ղրիմի պատերազմից հետո, որոնք դարձան Ռուսաստանի արտաքին քաղաքականության հիմնախնդիրները։ Ղրիմի պատերազմը և Փարիզի հաշտության պայմանագիրը փոխեցին միջազգային իրադրությունը Եվրոպայում: Սրբազան դաշինքը փաստորեն դադարեց գոյություն ունենալուց, Ռուսաստանի դիրքերը թուլացան, առավել սրվեց Արևելյան հարցը: 1870-71 թվականներին միջազգային իրադրության բարենպաստ պայմաններում Ռուսաստանը վերկանգնվեց իր իրավունքները Սև ծովում, իսկ 1877-1878 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմում Ռուսաստանի հաղթանակի շնորհիվ Փարիզի հաշտության պայմանագիրը փոխարինվեց նորով, որը 1878 թվականին ընդունվեց Բեռլինի կոնգրեսում:
6.  Ի՞նչ նշանակում՝ <<սահմանադրական միապետություն>>։ Միապետական կառավարման համակարգի պարագայում իշխանությունը փոխանցվում է ժառանգաբար, ժողովուրդն այստեղ իշխանության ձևավորման գործընթացում էական ազդեցություն չի ունենում։ 
7. Նկարագրե՛ք 1877-1878 թթ․ պատերազմում ռուսական զորքերի Բալկանյան ճակատում ունեցած ռազմական ուժերի չափը և ռազմական հաջողությունները։ Պատերազմի գլխավոր թատերաբեմը Բալկանյան թերակղզին է: Այստեղ 185000ոց ռուսական զորակազմը, որին միացել էին սլավոնական ժողովրդի զինված ուժերը, խոշոր հաղթանակներ տարան թուրքական 160000զորքի դեմ:
8. Նկարագրե՛ք 1877-1878 թթ․ պատերազմում ռուսական զորքերի Կովկասյան ճակատում ունեցած ռազմական ուժերի չափը և դասավորությունը։ Այնտեղ կռվող 70000ոց ռուսակա բանակի առջև խնդիր էր դրվել շեշտակի հարվածներով հնարավորինս առաջանալ Արևմտյան Հայաստանի տարածքում:
9. Նկարագրե՛ք <<Երևանյան ջոկատի>> Կովկասյան ճակատում ունեցած ռազմական հաջողությունները։ Երևան ջոկատը ապրիլի 30-իննգրավում է Բայազետը, ապա նաև Դիադինն ու Ալաշկերտը։ Հաղթական կռիվներ մղելով թուրքական զորքերի դեմ՝ Տեր-Ղուկասովի ջոկատը ճակատի աջ թևում գործող ռուսական զորամասի պարտության պատճառով հունիսին նահանջի հրաման է ստանում։
10. Նկարագրե՛ք Բայազետի պաշարումը և դրա ավարտը։ Հակառակորդը մեծ ուժերով պաշարում է Բայազեթի բերդը ավելի քան 10000ոց թուրքական զորքերը գրոհում են բերդի վրա, բայց չեն կարողանում գրավել:
11. Նկարագրե՛ք Կարսի համար մղվող կռիվները։
12. Ինչպիսի՞ աջակցություն էին ցույց տալիս հայերը 1877-1878 թթ․ ռուս-թուրքական պատերազմում։

Պատասխանե՛ք հետևյալ հարցերին՝ Հայ կամավորական ուժերի աննախադեպ քանակի պատճառով, ինչու՞ Ռուսաստանը դադարեցրեց նրանց հավաքագրումը։ Ինչու՞ էին հայերը այդքան ոգևորված։

Հայ ժողովուրդը ակտիվ մասնակցությունը Առաջին համաշխարհային պատերազմին, մեծ զոհողությունների գնով զգալի ավանդի ներդրումը Ռուսաստանի և ամբողջ Անտանտի հակառակորդ Թուրքիայի դեմ տարած հաղթանակում քաղաքական լուրջ պատճառներով ըստ արժանվույն չփոխհատուցվեց: Այնուամենայնիվ, հայ ժողովրդի զավակների արժանահիշատակ մասնակցությունը գրեթե բոլոր ռազմաճակատներում և տարբեր զորատեսակների կազմում ընթացած մարտական գործողություններին, ինչպես Ռուսական կայսրության, այնպես էլ նրա դաշնակից երկրների բանակների կազմում՝ նպաստեց հայկական ռազմական ուժերի սռեղծմանը և քսաներորդ դարի երկրորդ տասնամյակում հայկական պետականության վերականգնմանը: Հայ ժողովրդի քաջարի զավակները իրենց մարտական հմտությամբ և հերոսական սխրանքներով հարստացրել են հայ ժողովրդի փառավոր մարտական ավանդույթները:

Հանձնարարությունների պատասխանները, ուղարկե՛ք (s.tamazyan@mskh.am) հասցեին, ոչ ուշ, քան ապրիլի 27-ից մայիսի 8-ն ընկած ժամանակահատվածում։

<<Հայկական հարցի միջազգայնացումը։ Սան-Ստեֆանո և Բեռլին>>

Կարդա՛լ և ուսումնասիրե՛լ <<Հայկական հարցի միջազգայնացումը։ Սան-Ստեֆանո և Բեռլին>> թեման․ (Կարող եք գտնել՝ <<Հայոց պատմություն>> 11 դասարանի դասագրքի մեջ։ Նախընտրելի է նայել Ընդհանուր և բնագիտամաթեմատիկական հոսքերի համար նախատեսված դասագիրքը։ Կարող եք գտնել թեմանները համացանցից, բացի Wikipedia-կայքից։

Պատասխանե՛ք հետևյալ հարցերին․

1. Ինչու՞ էր Ռուսաստանը առաջնահերթ համարում եվրոպական տարածքները, Արևմտյան Հայաստանի տարածքներից։ Մինչդեռ Արևմտյան Հայաստանում գրաված հողերը ռուսական դիվանագետները համարում էին «խիստ հետամնաց, ճանապարհազուրկ և զարգացման համար մեծ միջոցներ պահանջող տարածք։ 
2. Սան-Ստեֆանոյի պայմանագրով ո՞ր տարածքներն էին անցնում Ռուսաստանին։ Ռուսաստանին էին անցնում Կարսի, Կաղզվանի, Օլթիի, Արդահանի, Ալաշկերտի և Բայազետի գավառները, Սև ծովի առափնյա շրջանները՝ Բաթում նավահանգստով
3. Ի՞նչ էր նախատեսվում Սան-Ստեֆանոյի պայմանագրի 16-րդ հոդվածով։ Պայմանագրի 16-րդ հոդվածում ասվում էր. «Նկատի առնելով այն, որ ռուսական զորքերի դուրսբերումը նրանց կողմից գրավված Հայաստանի` Թուրքիային վերադարձվելիք վայրերից, կարող է այնտեղ առիթ տալ բախումների և բարդությունների, որոնք երկու պետությունների բարի հարաբերությունների վրա կունենան վնասակար ազդեցություն, Բարձր Դուռը պարտավորվում է անհապաղ կենսագործել հայաբնակ մարզերի տեղական կարիքներից հարուցվող բարելավումներ և բարենորոգություններ, և զերծ պահել հայերի անվտանգությունը քրդերից և չերքեզներից>>։
4. Նկարագրե՛ք 25-րդ և 27-րդ հոդվածները։ Ռուսական զորքերին իրավունք էր տրվում 6 ամիս ժամկետով մնալ Հայաստանում։ (25-րդ) Թուրքական կառավարությունը պարտավորվում էր չհալածել պատերազմում ռուսներին աջակցած քրիստոնյաներին։ (27-րդ)
5. Ինչու՞ գումարվեց Բեռլինի վեհաժողովը։

Բեռլինի վեհաժողովից, առհասարակ՝ ռուս-եվրոպական դիվանագիտության կեղտոտ խաղերից, և սեփական ուժին ապավինելու փոխարեն դեռ տասնամյակներ շարունակ հայ քաղաքական միտքը օտար պալատների առաջ ազատություն և անկախություն էր մուրում, ինչի հետևանքը Հայոց ցեղասպանությունը եղավ… Համաշխարհային պատմության մեջ եղել են իրադարձություններ, որոնք խոր հետք են թողել հայության պատմության վրա: Այդ իրադարձություններից է 1878 թվականի Բեռլինի վեհաժողովը:

 6.Ինչու՞ էր հայ հասարա-քաղաքական միջավայրում Բեռլինի գումարվելիք վեհաժողովը ոգևորություն առաջացնում։

7.Ներկայացրե՛ք հայ պատվիրակության կազմը՝ նախատեսված Բեռլինի վեհաժողովի համար։

8.Ինչպե՞ս Բեռլինի վեհաժողովից առաջ Թուրքիան ստացավ Մեծ Բրիտանիայի աջակցությունը։

9.Ի՞նչպես ընդունեցին հայկական պատվիրակությանը Բեռլինի վեհաժողովում և ինչու՞։

10.Ի՞նչ տարբերություններ կային Սան Ստեֆանոյի 16-րդ և Բեռլինի վեհաժողովի 61-րդ հոդվածների միջև։

11.Ներկայացրե՛ք <<Երկաթի շերեփի>> պատմությունը։ Ի՞նչ իմաստ ունի այդ պատմությունը։

Պատասխանե՛ք հետևյալ հարցերին՝ Ինչու՞ առհամարեցին հայկական պատվիրակությանը Բեռլինի վեհաժողովի ժամանակ։

Հանձնարարությունների պատասխանները, ուղարկե՛ք (s.tamazyan@mskh.am) հասցեին, ոչ ուշ, քան ապրիլի 27-ից մայիսի -8 ն ընկած ժամանակահատվածում։

Թեմաներ՝
1-<<Զուգահեռ պատմություններ․ Եթե, ասենք, եթե>>
<<Հայոց պետականության վերականգնման խնդիրը XIX դարի առաջին կեսին>>
2- <<Արևմտյան Հայաստանը XIX դարի սկզբներին և ռուս-թուրքական պատերազմները>>

Պահանջ 1. Ընտրե՛ք հետևյալ <<եթե>>-ներից մեկը և այն դիտարկեք Հայոց պատմության համատեքստում։

1. <<Եթե՞ Բելը հաղթեր Հայկին>>։
2. <<Եթե՞ Հայաստանը լիներ հեռու քաղաքակրթությունների խաչմերուկից>>
3. <<Եթե՞ Ալ․ Մակեդոնացին պարտվեր Պարսկաստանին>>
4. <<Եթե՞ Տիգրան Մեծը լիներ անպարտելի>>
5. <<Եթե՞ Հայաստանը քրիստոնեություն չնդուներ>>
6. <<Եթե՞ Հայոց գրերը ստեղծվեր 1405 թվականին>>
7. <<Եթե՞ Հայոց պետականությունը 428 թվականին անկում չապրեր>>
8. <<Եթե՞ Վարդան Մամիկոնյանը հնազանդվեր Վասակ Սյունուն և դադարեցներ ապստամբությունը>>
9. <<Եթե՞ Հայաստանն արաբների գերիշխանության շրջանում ընդուներ մահմեդականություն>>
10. <<Եթե՞ 885 թվականին Բագրատունիներին չհաջողվեր վերականգնել Հայաստանի անկախությունը>>
11. <<Եթե՞ Կիլիկիան Հայաստանն անկում չապրեր>>
12. <<Եթե՞ Եվրոպական երկրները օգնեին Իսրայել Օրում ազատագրել Հայաստանը>>
13. <<Եթե՞ Ռուսաստանին երբեք չհաջողվեր նվաճել Կովկասը>>
    
    Իրականում Ընկեր Սամվելը մեզ շատ է ասել,որ պատմության մեջ չկա եթե․․ Եթե անկեղծ հանձնաարության մեջ եթե-ն տեսնելով շատ էի զարմացել․․ Սակայն կարդալով Ընկեր Սամվելի գրածը ամեն ինչ պարզ էր․․ Այս թեմաները այնպիսին են,որ յուրաքանչյուրի մասին կարելի է գրել թե ինչ կարող էր լինել, սակայն քանի որ շատ-շատ եմ սիրում Տիգրան Մեծին ընտրեցի հենց այս մեկը, Ինձ համար Տիգրան մեծը այսպես թե այնպես անպարտելի էր․․ Նրան կյանքն էր հաղթել, տարիքը․․ Նա մինչև վերջ կկարողանար իր ստեղծած ծովից ծով Հայաստանը պահել․․ Ամեն դեպքում եթե խանգարող հանգամանքներ չլինեին մենք գուցե և ունենայինք ծովից ծով Հայաստանի մեծ մասը․․․

Պահանջ 2. Առաջարկե՛ք ձեր մեկ <<եթե>>-ն, Հայոց պատմության համատեքստում։

Եթե Կիլիկյան Հայաստանը կործանվելու փոխարեն վերելք ապրեր․․․

Պատասխանե՛ք հետևյալ հարցերին․

1. Արևմտյան Հայաստանը XIX դարի սկզբին, ի՞նչ էլայեթների (նահանգներ) էր բաժանված։ Կարս, Վան, էրզրում, Դիարբեքիր,Սեբաստիա, Ախալցխա :
2. Նկարագրե՛ք XIX դարի սկզբին Էրզրումի նահանգի դրությունը։ Իր ընդարձակ տարածքով և ռազմաքաղաքականա նշանակությամբ առանձնանում էր:Կառավարիչ փաշա Վալին կրում էր հայաստանի կառավարչի տիտղոսը:Նահանգի հազար բնակավայրերում ապրում էր ավելի քան 400000 հայ:
3. Ովքե՞ր էին <<կեսկեսները>>, որտե՞ղ էին բնակվում նրանք։ Արևմտյան հայաստանում բացի քրիստոնյա Հայերից նաև կային մահմեդականացված հայեր և նրանց էլ կոչում էին<<կեսկեսները>>:
4. Ինչպիսի՞ կացության մեջ էին ապրում հայերը և մնացյալ քրիստոնեաները Օսմանյան կայսրության տարածքում։ Հայերն ապրում էին ճնշված,ոտնահարված և բնաջնջման վախով:
5. Նկարագրե՛ք Կիլիկիայի սոցիալ-քաղաքական իրավիճակը XIX դարի սկզբին։ Կիլիկյաում իրենց ինքնավարությամբ աչքի էին ընկնում լեռնային զեյթունի 30 հայկական գյուղերը:Իսկ մի քանի իշխանություների պայքարը գրեթե միշտ ավառտվում էր հաջողությամբ:
6.  Ինչու՞ սկսվեց 1806-1812 թթ․ ռուս-թուրքական պատերազմը։ XIX դարի սկզբներին սրվեց ռուս-թուրքական հարաբերություները և վտանգը կանխելու համար Ռուսաստանը որոշեց գրավել Կարսը և Ախալցխան իսկ 1806թ. սկսվեցիմ մարտական գործողություները:
7. Նկարագրե՛ք 1807 թվականի հունիսին տեղի ունեցած ռազմական գործողությունները։ 1807 թվականի հունիսին Փոքր Խարաքիլիսա գյուղի մոտ, Ռուսական 7-հազարանոց զորքը պարտության է մատնում Օսմանյան 20-հազարանոց զորքին:
8. Նկարագրե՛ք 1810 թվականի նոյեմբերին տեղի ունեցած ռազմական գործողությունները։ Տեղի Հայերն ու վրացիները աջակցելով ռուսական զորքին գրավում են ախալցխայի զգալի մասը:
9. Ինչպիսի՞ տարածքային ձեռքբերումներ ունեցավ Ռուսաստանը 1812 թվականի մայիսի 16-ի հաշտության պայմանագրով։ Ախալքալաքի գավառը:
10. Ինչու՞ սկսվեց 1828-29 թթ ռուս-թուրքական պատերազմը։ Ռուսաստանը ցանկանում էր տիրել սևծովյան նեղուցներին,ամրապնդել դիրքերը արևմտյան Հայաստանում և Բալկաներում:
11. Նկարագրե՛ք 1828 թվականի հունիսի ռազմական գործողությունները։ Ռուսները գրավում են Կարսը:
12. Նկարագրե՛ք 1829 թվականի հունիսի ռազմական գործողությունները: Գրավում են Վերն Բասենի վարչական կենտուն Հասան կալան իսկ հետո մտնոևմ են Էրզրում:
13. Ի՞նչ տարածքային ձեռքբերումներ ունեցավ Ռուսաստանը 1829 թվականի սեպտեմբերի 2-ին Ադրիանապոլսում կնքված հաշտնության պայմանագրով։ Անդրկովկասյան սևծովյան ափերը փոթի նավահանգստով,Ախալցխան և Ախալքալաքը:

 Թեմա՝ <<Անցած թեմաների ամփոփում>>

1. Կարդա՛լ և ուսումնասիրե՛լ <<Հայոց պատմություն>> առարկայի ձեր անցած թեմաները։ 
2. Ընտրե՛ք հետևյալ, ցանկացած բաժիններից 2 թեմա։ Օրինակ․
   Բաժին՝<<Վանի համահայկական թագավորությունը>> 
   Թեմա՝ <<Արգիշտի I-ը >>։
   
   1․ Բաժին՝ Կորուստների և վերականգնումի ժամանակաշրջան (XV դ․-XVII դ․ առաջին կես)
   Թեմա՝ Հայաստանը 15-րդ դարում

2․ Բաժին 2՝ Վանի թագավորություն
Թեմա ՝Մենուա արքա

1- <<Հնդկահայ ազատագրական կենտրոնը>>

1.Կարդա՛լ և ուսումնասիրե՛լ <<Հնդկահայ ազատագրական կենտրոնը>>

2.Պատասխանե՛ք հետևյալ հարցերին․


1.Հովսեփ Էմինը և Մովսես Բաղրամյանը, Հայաստանի ազատագրական գործի շրջանակներում, Ի՞նչ էին համոզում հնդկահայ գործիչների մի մասին։

Համոզում էին որ առանց ժողովրդի աջակցության Հայաստանի ազտագրման գործում հնարավոր չէ հասնել հաջողության։

2.Ըստ՝ Շ․ Շահամիրյանի, ինչպե՞ս պետք է տեղի ունենար Հայաստանի ազատագրությունը։

Ազատագրումը պետք է իրականանար օտար լծի դեմ համաժողովրդական ապստամբությունից։Ապստամբությունը պետք է գլխավորեին Արցախի մելիքները ու Էջմիածնի հոգևորականները։ Իսկ օժանդակության ստանալու էին Վրաստանից և Ռուսաստանից։

3.Շ․ Շահամիրյանը ինչպե՞ս էր ցանկանում Վրաստանը միացնել Հայաստանի ազատագրական գործին, ի՞նչ գործողություններ իրականացրեց այդ նպատակի համար։

Նա առաջարկում էր Վրաստանում կատարել բարեփոխումներ։Հետո նաև Վրաց թագավորին ուղարկեց թանկարժեք նվերներ։

4.Ո՞վ է ՝ <<Նոր տետրակ, որ կոչի յորդորակ>> գրքույկի հեղինակը, ինչո՞վ էր գրքույկն առանձնանում հայ իրականության մեջ։

Մովսես Բաղրամյանը, դա առաջին հրապարակախոսական տպագիր աշխատությունն էր։

5.<<Նոր տետրակում>> ինչու՞ էր քննադատվում միապետական համակարգը, ի՞նչ փաստարկներ էր բերվում այդ կապակցությամբ։

Որովհետև այն համարվում էր հայոց պետականության անկման պատճառներից մեկը։ Առաջարկվում էր ստեղծել սահմանադրությու և երկիրը կառավարեր ժողովրդի ընտրված ներկայացուցիչները ։

6.Ինչպե՞ս արձագանքեց Սիմեոն Երևանցին <<Նոր տետրակը>> ստանալուց հետո և ինչու՞։

7.Ի՞նչ էր իրենից ներկայացնում՝ <<Որոգայթ փառաց>> աշխատությունը (կարճ)։

Հրամայում է հավաքել այդ գրքերը և այրել ու փակել տպարանը։Նա վախեցավ որ հայ երիտասարդությունը անժամանակ կապստամբի

8.Ըստ՝ <<Որոգայթ փառացի>>, ինչպիսի՞ պետական մարմիններ պետք է ստեղծվեին պետականության վերականգնումից հետո։

Պատգամավոր,կառավարության և նախագահ։

9.Ո՞վ էր <<Հարավային>> ծրագրի հեղինակը, ներկայացրեք ծրագիրը (կարճ)։

Շ. Շահամիրյանը, բաղկացած էր 20 հոդվածից, նախագծով Ռուսաստանի օգնությամբ ազատագրված Հայաստանը հռչակվելու էր հանրապետության խորհրդարանական կառուցվածքով։ Կառավարության գլխավորելու էր ազգությամբ հայ նախարար։Հայաստանու 20 տարի Ռուսական 6-հազարանոց զորքը էր տեղակայվելու։Հայաստանը պետք եղած դեպքում զորք էր տրամադրելու Ռուսաստանին։ Երկու երկրների միջև լինելու էր ազատ ելք ու մուտք։ԵՒ Հայաստանը Պետերբուրգում ունենալու էր իր դեսպանը։

10.Ինչու՞ Հայաստանի ազատագրության այս երեք ծրագրերը, նույնիսկ չքննարկվեց ռուսական իշխանության կողմից։

3.Պատասխանե՛ք հետևյալ հարցին․

Ներկայացրե՛ք Հայաստանի ազատագրության ձեր ծրագիրը, որը իրատեսական կլիներ XVIII դարի Հայաստանյան պայմաններում։

1- <<Հնդկահայ ազատագրական կենտրոնը>>

1.Կարդա՛լ և ուսումնասիրե՛լ <<Հնդկահայ ազատագրական կենտրոնը>>

2.Պատասխանե՛ք հետևյալ հարցերին․


1.Հովսեփ Էմինը և Մովսես Բաղրամյանը, Հայաստանի ազատագրական գործի շրջանակներում, Ի՞նչ էին համոզում հնդկահայ գործիչների մի մասին։

Համոզում էին որ առանց ժողովրդի աջակցության Հայաստանի ազտագրման գործում հնարավոր չէ հասնել հաջողության։

2.Ըստ՝ Շ․ Շահամիրյանի, ինչպե՞ս պետք է տեղի ունենար Հայաստանի ազատագրությունը։

Ազատագրումը պետք է իրականանար օտար լծի դեմ համաժողովրդական ապստամբությունից։Ապստամբությունը պետք է գլխավորեին Արցախի մելիքները ու Էջմիածնի հոգևորականները։ Իսկ օժանդակության ստանալու էին Վրաստանից և Ռուսաստանից։

3.Շ․ Շահամիրյանը ինչպե՞ս էր ցանկանում Վրաստանը միացնել Հայաստանի ազատագրական գործին, ի՞նչ գործողություններ իրականացրեց այդ նպատակի համար։

Նա առաջարկում էր Վրաստանում կատարել բարեփոխումներ։Հետո նաև Վրաց թագավորին ուղարկեց թանկարժեք նվերներ։

4.Ո՞վ է ՝ <<Նոր տետրակ, որ կոչի յորդորակ>> գրքույկի հեղինակը, ինչո՞վ էր գրքույկն առանձնանում հայ իրականության մեջ։

Մովսես Բաղրամյանը, դա առաջին հրապարակախոսական տպագիր աշխատությունն էր։

5.<<Նոր տետրակում>> ինչու՞ էր քննադատվում միապետական համակարգը, ի՞նչ փաստարկներ էր բերվում այդ կապակցությամբ։

Որովհետև այն համարվում էր հայոց պետականության անկման պատճառներից մեկը։ Առաջարկվում էր ստեղծել սահմանադրությու և երկիրը կառավարեր ժողովրդի ընտրված ներկայացուցիչները ։

6.Ինչպե՞ս արձագանքեց Սիմեոն Երևանցին <<Նոր տետրակը>> ստանալուց հետո և ինչու՞։

7.Ի՞նչ էր իրենից ներկայացնում՝ <<Որոգայթ փառաց>> աշխատությունը (կարճ)։

Հրամայում է հավաքել այդ գրքերը և այրել ու փակել տպարանը։Նա վախեցավ որ հայ երիտասարդությունը անժամանակ կապստամբի

8.Ըստ՝ <<Որոգայթ փառացի>>, ինչպիսի՞ պետական մարմիններ պետք է ստեղծվեին պետականության վերականգնումից հետո։

Պատգամավոր,կառավարության և նախագահ։

9.Ո՞վ էր <<Հարավային>> ծրագրի հեղինակը, ներկայացրեք ծրագիրը (կարճ)։

Շ. Շահամիրյանը, բաղկացած էր 20 հոդվածից, նախագծով Ռուսաստանի օգնությամբ ազատագրված Հայաստանը հռչակվելու էր հանրապետության խորհրդարանական կառուցվածքով։ Կառավարության գլխավորելու էր ազգությամբ հայ նախարար։Հայաստանու 20 տարի Ռուսական 6-հազարանոց զորքը էր տեղակայվելու։Հայաստանը պետք եղած դեպքում զորք էր տրամադրելու Ռուսաստանին։ Երկու երկրների միջև լինելու էր ազատ ելք ու մուտք։ԵՒ Հայաստանը Պետերբուրգում ունենալու էր իր դեսպանը։

10.Ինչու՞ Հայաստանի ազատագրության այս երեք ծրագրերը, նույնիսկ չքննարկվեց ռուսական իշխանության կողմից։

3.Պատասխանե՛ք հետևյալ հարցին․

Ներկայացրե՛ք Հայաստանի ազատագրության ձեր ծրագիրը, որը իրատեսական կլիներ XVIII դարի Հայաստանյան պայմաններում։

2-<<Արևելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին>>




1.Կարդա՛լ և ուսումնասիրե՛լ <<Արևելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին>>

2.Պատասխանե՛ք հետևյալ հարցերին․


1.XIX դարի սկզբին ի՞նչ խանություններից էր բաղկացած Արևելյան Հայաստանը։

Օսմանյան կայսրության և Իրանի։

2.Ինչպե՞ս էր կոչվում Երևանի խանության կառավարիչն, ի՞նչ իշխանություն ուներ նա։

Սարդարը ով ուներ ռազմավարական մեծ իշխանությունն։

3.Ի՞նչ իրադարձություններ տեղի ունեցան Անդրկովկասում 1801 թվականին։

Ռուսաստանի տիրապետություն տակ անցան Հայկական գավառներից Լոռին, Շամշադինը և Փամբակը։

4.Ի՞նչ իրադարձություններ տեղի ունեցան Անդրկովկասում 1804 թվականին։

Ռոսական զորքը 1804թ. գրավում է Գանձակը, և սկսվում է ռուս-պարսկական պատերազմը։

5.Ե՞րբ է կնքվել Գյուլիստանի հաշտության պայմանագիրը, ըստ այդ պայմանագիրի ի՞նչ տարածքներ անցան Ռուսաստանին։

1813թ. հոկտեմբերի 12-ին Արցախի Գյուլիստան գյուղում կնքվում է պայմանագիր ըստ որի Ռուսաստանին է անցնում Փամբակը, Լոռին, Շամշադինը, Ղարաբաղը, Գանձակը, Շիրակը։

6.Ի՞նչ իրադարձություններ տեղի ունեցավ 1826 թվականի հուլիսին։

Աբաս միրզան զորքով մտնում է Արցախ և պաշարում Շուշիի բերդը։ԵՒ այդ նույն ժամանակ Երևանի խանի ուժերը մտնում են Շիրակի և Փամբակի գավառներ։

7.Նկարագրե՛ք 1826 թվականի սեպտեմբերի 3-ի Շամքոր գետի ափին տեղի ունեցած ճակատամարտը։

Վալերիան Մադաթովի 2-հազարանոց զորքը գետի ափին ջախջախում է պարսիկական 10-հազարանոց բանակը և հետ վերադարձնում Գանձակը։

8.Նկարագրե՛ք 1826 թվականի սեպտեմբերի 13-ի Գանձակում տեղի ունեցած ճակատամարտը։

Գեներալ Պասկևիչի 8-հազարանոց զորքը հախթեց և դուրս շպրտեց Աբաս միրզայի 35-հազարանոց զորքը։

9.Նկարագրե՛ք Երևանի բերդի գրավումը։

1827թ. հոկտեմբերի 1-ին Ռուսական զորքը և հայ կամավորները գրոհելով մտնում են Երևանի բերդ

10.Ներկայացրե՛ք Թուրքմենչայի հաշտության պայմանագիրը։

1828թ. Փետրվարի 10-ին Թուրքմենչա գյուղում կնքվում է պայմանագիր, Երևանի և Նախիջևանի խանություները անցնում են Ռուսաստանին ոսկ Պարսկահայքի և Ատրպտակապի գավառները վերադարձնում են Պարսկաստանին։

3.Պատասխանե՛ք հետևյալ հարցին․

Ինչու՞ էին հայերն աջակցում ռուսներին՝ ռուս-պարսկական պատերազմներում, ի՞նչ տվեց դա Հայաստանին։

Որովհետեւ դրանով հնարավոր եր վերականգնել իրենց հողերի որոշակի մասը և դուրս գալ լծի տակից, հայաստանը կարողացավ արդեն իքնուրույն ձևավավորվել։

<<ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՖԻԼՄԵՐԻ ՇԱՐՔ>>

<<Պատմական ֆիլմերի շարք>> նախագծի նպատակն է  հեռավար-առցանց ուսումնական գործունեության միջոցով կազմակերպել <<պատմություն>> առարկայի ոչ դասարանային ուսուցումը։ Կապված ՀՀ-ում արտակարգ դրության հետ, առնվազն մեկ ամիս դադարեցվել է ուսումնական բոլոր հաստատությունների գործունեությունը։ Ըստ այդմ, սովորողների և ուսուցիչների շրջանում կարիք է առաջացել առցանց կազմակերպել ուսումնական գործունեությունը։ Սույն նախագծի նպատակն է պատմական (փաստավավերագրական, գեղարվեստական) ֆիլմերի միջոցով, լրացնել ուսումնական գործունեության դադարեցման պատճառով առաջացած դասաժամերի լրացուցիր կազմակերպումը։
Սովորողը այս նախագծում կգտնի ֆիլմերի շարք, որոնցից յուրաքանչյուրի վերաբերյալ կլինի կարճ ինֆորմացիա՝ ֆիլմի բովանդակության մասին։ Յուրաքանչյուր սովորող ֆիլմը դիտելուց հետո, հետադարձ կապով՝ (s.tamazyan@mskh.am) կկիսվի ֆիլմից ձեռք բերած իր տպավորությունների և նոր գիտելիքների մասին (որը կգնագատվի, որպես սովորողի ուսումնական գործունեություն)։ Ֆիլմերի քանակը ընտրված է այնքան, որ սովորողին կբավականեցնի օրական մեկ (կարճ լինելու դեպքում՝ երկու) ֆիլմի դիտումը, որը չի առաջացնի սովորողների մոտ լրացուցիչ ծանրաբեռնվածություն։ Ֆիլմերի հերթականությունը աշխատել ենք դասավորել ըստ պատմական ժամանակաշրջանների հաջորդականությամբ՝ հնից դեպի նոր ժամանակներ։ Ֆիլմերը ընտրված են <<Հայոց պատմության>> համատեքստում, սակայն ներկայացված են նաև ֆիլմեր ՝ համաշխարհային պատմության կարևորագույն շրջանների մասին, որոնք կօգնեն սովորողին Հայոց պատմությունը դիտարկել նաև Համաշխարհային պատմության համատեքստից։  Բարի դիտում․․․․

Պատմական ֆիլմերի շարք

1. <<Արարատ-ՈՒրարտու թագավորությունը>>
   «ԱՐԱՐԱՏ-ՈՒՐԱՐՏՈՒ ԹԱԳԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆԸ» գիտահանրամատչելի փաստագրական ֆիլմը ներկայացնում է Հին Աշխարհի և Հայոց հնագույն պատմության ամենանշանավոր թագավորություններից մեկի (Ք.ա. IX — VII դդ.) պատմությունը, մշակույթը, պետական կառուցվածքը, բանակը, տնտեսությունը, արհեստներն ու ներքին կյանքի բազմաթիվ այլ կողմեր: ֆիլմը բաղկացած է երկու մասինց։ Ֆիլմի Առաջին մասի հղումը։ Երկրորդ մասի հղումը։
   
2. <<Ассирийцы. Мастера войны>><<Времена и воины>> հաղորդաշարի շրջանակներում նկարահանված՝ <<Ассирийцы. Мастера войны>> փաստավավերագրական ֆիլմը, ներկայացնում է Ասորեստանյան կայսրության ստեղծման, զարգացման և անկման պատմություն։ Կայսրություն, որը ձգվում էր՝ Պարսից ծոցից, մինչև Միջերկրական ծով։ Ասորեստանցիները ունեին իրենց ժամանակի ամենահզոր բանակը և նաև հայտնի էին իրենց պատերազմի վարման դաժանությամբ։ Ասորեստանի պատմությունը նաև կապված է Ուրարտուի պատմության հետ, քանի որ դարեր շարունակ այս երկու պետությունները համարվում էին հակառակորդներ։ Ֆիլմի հղումը․
   
3. <<Հռոմից ավելի հին մայրաքաղաքը>>, ռեժիսոր Արտակ Ավդալյանի` 2014 թվականին նկարահանած փաստավավերագրական ֆիլմը: Ֆիլմի հեղինակը Արտակ Մովսիսյանն է:  Ֆիլմը պատմում է Երևան քաղաքի մասին: Պատմությունը սկսվում է վերջինիս հնագույն ժամանակներից, նրա հիմնադրումից և հասնում մինչև 21-րդ դար: Ֆիլմի նկարահանումները իրականացվել են հիմնականում Երևանում: Սակայն բացի Երևանը՝ նկարահանումներ են կատարվել նաև Արևմտյան Հայաստանում, մի շարք երկրներում, ի թիվս՝ Իրանի և Կանադայի, ինչպես նաև Մոսկվայում, Հռոմում և Լոնդոնում:
   <<Հռոմից ավելի հին մայրաքաղաքը>> ֆիլմի հղումը․
4. <<Александр Македонский>><<Александр Македонский>>  (ռուսերեն)  փաստավավերագրական ֆիլմը ներկայացնում է Հին աշխարհի ամենանշանավոր դեմքերից մեկի՝ Ալեքսանդր Մակեդոնացու կյանքը, նրա փառահեղ հաղթանակները և կայսրության ստեղծման պատմությունը։ Ալեքսանդր Մակեդոնացու արշավանքների շնորհիվ էր, որ Արևելքում տարածվեց <<հելլենիզմը>>, որը 6 դար տևեց Հայաստանում, և որի ընթացքում Հայաստանն ունեցավ քաղաքական և մշակութային աննախադեպ վերելք։ Ֆիլմի հղումը․
   
5. <<Տիգրան Մեծ>>։
   Փաստավավերագրական ֆիլմ՝ նվիրված Հայոց մեծագույն տիրակալներից մեկի, աշխարհահռչակ պատմական դեմք՝ Տիգրան Մեծի կյանքին և գործունեությանը։ Նրա ծավալած պատմական գործի մասին՝ ֆիլմում կա  հետագրքիր մանրամասներ, որոնք հնարավոր չէ գտնել դասագրքերում։ Ֆիլմի հղումը․
   
6. <<Արտավազդ Բ․ պատիվը՝ կյանքից վեր>> ֆիլմի  հեղինակն է՝ Արտակ Մովսիսյանը Ռեժիսոր՝ Վահե Սուքիասյան։ Ֆիլմը նվիրված է Հայոց պատմության ամենայուրահատուկ և ակնառու դեմքերից մեկի՝ Տիգրան Մեծի որդի և հաջորդ Արտավազդ Բ արքայի կերպարի, նրա թագավորության ժամանակաշրջանի բացահայտմանը: <<Արտավազդ Բ․ պատիվը՝ կյանքից վեր>> ֆիմի հղումը․
   
7. <<Գրիգոր Լուսավորիչ>>
   <<Մեր Մեծերը>> հաղորդաշարի շրջանակներում նկարահանված՝ <<Գրիգոր Լուսավորիչ>> փաստավավերագրական ֆիլմը, պատմում է III դարի վերջի IV դարի Հայաստանի պատմական անցքերի մասին։ Տրդատ III արքայի և Գրիգոր Լուսավորչի հարաբերությունների, Քրիստոնեության տարածման, Հայ Առաքելական եկեղեցու հիմքերի ստեղծման,  Գրիգոր Լուսավորչի կյանքի և գործունեության մասին։
   Ֆիլմի հղումը։
   
8. <<Персия>><<Как создавались империи>> հաղորդաշարի շրջանակներում, ներկայացված է՝ <<Персия>> (ռուսերեն) փաստավավերագրական ֆիլմը։ Այստեղ ներկայացված է պարսկական կայսրության ստեղծման, զարգացման գագաթնակետի և անկման պատմությունը։ Պարսկական կայսրության պատմության հետ, միահյուսված է տարածաշրջանի բազմաթիվ հնագույն պետությունների և ժողովուրդների պատմությունը և մշակույթը։ Ֆիլմը կարևոր է նաև Հայոց պատմության տեսանկյունից, քանի որ Պարսկաստանը Հայաստանի ամենահին հարևանն է, որը գոյություն ունի մինչ այսօր, և այս երկու պետությունների մշակույթը, պատմությունը, ավանդույթները միահյուսված են իրար։ Ֆիլմի հղում․
   
9. <<Римская империя>><<Великие империи Мира>> հաղորդման շրջանակներում նկարահանված՝ <<Римская империя>> (ռուսերեն) ֆիլմը ներկայացնում է Հռոմեական հանրապետության, հետագայում՝ Հռոմեական կայսրության ստեղծման, ծաղկման և անկման պատմությունը։ Հռոմի դերի և նրա մշակութային և քաղաքական ազդեցության և նրա թողած ժառանգության մասին է ֆիլմը։ Այն նաև ինչոր առումով վերաբերվում է Հայաստանին, քանի որ Հայաստանը մշտապես ունեցել է քաղաքական, ռազմական և մշակութային փոխառընչություններ՝ Հռոմի հետ։ Ֆիլմի հղումը։
   
10. <<Պապ թագավոր>>
    <<Մեր Մեծերը>> հաղորդաշարի շրջանակներում նկարահանված՝ <<Պապ թագավոր>> փաստավավերագրական ֆիլմը, ներկայացնում է IV դարի վերջին Հայկական պետականության պատմությունը։ Հայաստանն ամբողջ IV դարում հայտնվել էր պարսկա-հռոմեկան պատերազմների թատերաբեմում, որտեղ տարածաշրջանի երկու հզորագույն տերությունները փորձում էին Հայաստանը ենթարկել իրենց։ Այս դժվարին ժամանակաշրջանում իշխանության է գալիս մեր պատմության ամենալուսավոր դեմքերից մեկը՝ Պապ թագավորը, որը լինելով տակավին երիտասարդ, պետք է ունենար ռազմական և դիվանագիտական հզորագույն հատկանիշներ, որպիսի Հայաստանը զերծ պահեր փորձություններից։ Ֆիլմի հղումը։
    
11. <<Վարդան Մամիկոնյան>>
    <<Մեր Մեծերը>> հաղորդաշարի շրջանակներում նկարահանված՝ <<Վարդան Մամիկոնյան>> ֆիլմը ներկայացնում է IV դարի առաջին կեսի Հայաստանի քաղաքական իրավիճը։ Այստեղ ներկայացված է Սասանյան Պարսկաստանի կողմից Հայաստանում իրականացվող դավանափոխության քաղաքականությունը և Հայ ժողովրդի պայքարը դրա դեմ, որի դրաշակակիր էր դարձել Վարդան Մամիկանյանը։ Ֆիլմի հղումը։
    
12. <<Ավարայր>>
    <<Անծանոթ Հայաստան>> հաղորդաշարի շրջանակներում նկարահանված՝ <<Ավարայր>> փաստավավերագրական ֆիլմը ներկայացնում է IV դարի ամենահիշարժան ճակատամարտերից մեկի՝ Ավարայրի ճակատամարտի պատմությունը։ Այս ճակատամարտին նախորդած և դրան հաջորդող քաղաքական անցքերի մասին։
    Ֆիլմի հղումը։
    
13. <<Византийская империя>><<Великие империи Мира>> ֆիլմաշարի շրջանակներում, ներկայացված է ՝ <<Византийская империя>> ֆիլմը (ռուսերեն), որը ցույց է տալիս Բյուզանդական կայսրության ստեղծման, ծաղկման և կործանման, նրա քաղաքական, մշակութային, դիվանագիտական պատմությունը։ Բյուզանդական կայսրությունը, որը ժառանգն էր Հռոմեական կայսրության, կարևորագույն նշանակություն է ունեցել Հայոց պատմության համար, քանի որ մշտապես Բյուզանդիան ցանկացել է Հայաստանը պահել իր գերիշխանության, կամ եթե դա չի հաջողվել, ապա քաղաքական ազդեցության ոլորտում։ Բյուզանդիան նաև ճակատագրական նշանակություն է ունեցել Հայոց պատմության համար, քանի որ հենց Բյուզանդիան կործանեց Բագրատունյաց թագավորությունը՝ 1045 թ․, որին հաջորդեց նրա թուլացումը, ապա կործանումը։ Ֆիլմի հղումը․
    
14. <<Халиф>><<Халиф>> (ռուսերեն)  փաստավավերագրական ֆիլմը պատմում է արաբական խալիֆայության հիմնման, նրա զարգացման պատմության մասին։ Ֆիլմի նաև նկարագրում է <<Իսլամի>> դերի և նշանակության և տարածաշրջանային նշանակություն ձեռք բերելու պատմության մասին։ Արաբական խալիֆայությունը նաև անմիջականորեն կապված է մեր տարածաշրջանի և Հայոց պատմության հետ։ Քանի որ Հայաստանը, որոշ ժամանակ եղել է արաբական տիրապետության տակ և այն Հայոց քաղաքական պատմության և մեր մշակույթի վրա թողել է շատ էական նշանակություն։ Ֆիլմի հղումը․
    
15. <<Աշոտ Երկաթ>>
    <<Մեր Մեծերը>> հաղորդաշարի շրջանակներում ներկայացված է <<Աշոտ երկաթ>> փաստավավերագրական ֆիլմը։ Ֆիլմի շրջանակներում ներկայացված է Հայոց պատմության ամենակարևոր շրջաններից մեկի՝ X դարի սկզբի քաղաքական պատմությունը։ Հայոց արքա Սմբատ Ա-ի սպանությունից (912 թ․) հետո, երկրում սկսվել էր խառնակ իրավիճակ, երբ մի կողմից ավատատիրական Հայաստանում ընթանում էր ներքին ավատատիրական բաժանումներ, մյուս կողմից արտաքին թշնամու կողմից Հայաստանը նվաճելու ռազմական գործողություններ և այս անհանգիստ ժամանակներում իշխանության է գալիս Հայոց արքա Աշոտ Բ Երկաթը, որին պետք է հաջողվեր դիմագրավել բոլոր փորձություններին։ Ֆիլմի հղումը․
    
16. <<Крестоносцы. История крестовых походов. Великие воины и полководцы>>
    <<Крестоносцы. История крестовых походов. Великие воины и полководцы>> փաստավավերագրական ֆիլմը (ռուսերեն) ներկայացնում է XI դարի վերջին սկսված խաչակրած արշավանքների պատմությունը։ Խաչակիրների դեպի Արևելք արշավանքը նպատակ ուներ <<ազատագրել>> Սուրբ հողերը մահմեդականներից, իսկ վերջնակետն Երուսաղեմի նվաճումն էր և այնտեղ թագավորության հիմնումը։ Սակայն սա արտաքին պատճառն էր, իրականում կար թաքնված ներքին շատ պատճառներ։ Ֆիլմը նաև առընչվում է Կիլիկիան Հայաստանի պատմությանը, քանի որ Արևելքում պետություններ հիմնելով, խաչակիրները փաստացի դարձան Կիլիկիան Հայաստանի պետության հարևանները։ Ֆիլմի հղումը․
    
17. <<Կիլիկիա>>
    <<Անծանոթ Հայաստան>> հաղորդաշարի շրջանակներում նկարահանված՝ <<Կիլիկիա>>  ֆիլմը, ներկայացնում է Հայոց պատմության ֆենոմեններից մեկի՝ Կիլիկիան Հայաստանի ստեղծման, զարգացման և կործանման պատմությունը։ Հայերը XI դարում Հայաստանի տարածքում կորցնելով իրենց պետականությունը, տարածվեցին ամբողջ աշխարհում։ Հայ բնակչության և իշխանական տների մի զգալի հատվածը հանգրվանեց Կիլիկիայում, որտեղ հետագայում վիճակված էր ստեղծել Հայոց մի նոր թագավորություն։ Ֆիլմի հղումը.
    <<Османская империя>><<Великие империи Мира>> ֆիլմաշարի շրջանակներում նկարահանված՝ <<Османская империя>> (ռուսերեն) ֆիլմը ներկայացնում է Օսմանյան կայրության ստեղծման, զարգացման և անկման պատմությունը, նրա քաղաքական, մշակութային, դիվանագիտական, նվաճումների պատմությունը։ Հայոց պատմության շրջանակներում Օսմանյան կայսրությունն ունի ճակատագրական նշանակություն։ Հայաստանի արևմտյան հատվածի պատմությունը, սկսած Օսմանյան կայսրության կողմից նրա նվաճումից, ամբողջովին կապված է Օսմանյան կայսրության պատմության հետ։ Ուսումնասիրելով Օսմանյան կայսրության պատմություն, հնարավորություն կունենանք դիտարկել Հայոց պատմությունը կարևորագույն մի դիտանկյունից։ Ֆիլմի հղումը․
    
18. <<Իսրայել Օրի>><<Մեր Մեծերը>> Հաղորդաշարի շրջանակում ներկայացված է՝ <<Իսրայել Օրի>> փաստավավերագրական ֆիլմը: Իսրայել Օրին (1659-1711) հայ ազգային-ազատագրական շարժման գործիչ է, դիվանագետ: Նրա անվամբ է պայմանավորված XVII դարի վերջի և XVIII դարի սկզբի հայ ազգային-ազատագրական շարժման զարթոնքը: Ֆիլմի հղումը։
    
19. <<Հովսեփ Էմին>>
    <<Մեր Մեծերը>> հաղորդաշարի շրջանակներում ներկայացված է՝ <<Հովսեփ Էմին>> փաստավավերագրական ֆիլմը։ Ֆիլմի շրջանակներում ներկայացված է` XVIII դարի երկրորդ կեսի մի մյուս նշանավոր ազգային-ազատագրական շարժաման ներկայացուցիչ՝ Հովսեփ Էմինի կյանքի և գործունեության պատմությունը։ Ֆիլմի հղումը․
    
20. <<Ռուս-պարսկական պատերազմները եւ Արեւելյան Հայաստանի ազատագրումը>><<Ռուս-պարսկական պատերազմները եւ Արեւելյան Հայաստանի ազատագրումը>> կարճ տեսաֆիլմի մեջ ամփոփված են XIX դարի սկզբի՝ ռուս-պարսկական պատերազմների և Հայաստանի ազատագրման պատմությունը, որը վճռական եղավ Հայոց պատմության հետագա զարգացման ընթացքի համար։ Տեսաֆիլմի հղում․
    
21.  <<Խրիմյան Հայրիկ>> <<Մեր Մեծերը>> հաղորդաշարի շրջանակներում, ներկայացված է՝ <<Խրիմյան Հայրիկ>> փաստավավերագրական ֆիլմը։ Ֆիլմը նշանավոր կաթողիկոս՝ Խրիմյան Հայրիկի կյանքի և գործունեության մասին է, որը ամբողջովին միահյուսված է XIX դարի վերջի և XX դարի սկզբի Հայաստանի քաղաքական, կրոնական և մշակութային պատմությանը։ Ֆիլմի հղումը․
    
22. <<Աղբյուր Սերոբ>>
    <<Մեր Մեծերը>> հաղորդաշարի շրջանակներում, ներկայացված է՝ <<Աղբյուր Սերոբ>> փաստավավերագրական ֆիլմը։ Ֆիլմը ֆիդայական պայքարի նշանավոր դեմքերից մեկի՝ Աղբյուր Սերոբի կենսագրությանն է նվիրված։ Նա XIX դարի վերջին համարվում էր՝ Տարոն-Սասունի ֆիդայական խմբերի առաջնորդը, որի կոչմանը մնաց մինչև իր դավադիր սպանությունը (1899 թ․)։ Ֆիլմում ոչ միայն ներկայացված է Աղբյուր Սերոբի կյանքը, այլ նաև Արևմտյան Հայաստանում ծայր առած համիդյան ջարդերի տեսարանների հետ միասին, միահյուսված են հայ ժողովրդի վրիժառունների և պաշտպանների՝ ֆիդայիներ անձնազոհ գործունեությունը։ Ֆիլմի հղում․
23. <<Խոստում>>
    «Խոստում» գեղարվեստական ֆիլմը ստեղծվել է ամերիկահայ միլիարդատեր Քրք Քըրքորյանի ֆինանսական աջակցությամբ։ Ֆիլմի հեղինակը «Հյուրանոց «Ռուանդա» ֆիլմի ռեժիսոր Թերի Ջորջն է, գլխավոր դերերում հանդես են եկել Օսկար Այզեքը, Քրիստիան Բեյլը և Շարլոտ լե Բոնը։ Գործողությունները զարգանում են Օսմանյան կայսրությունում՝ Հայոց ցեղասպանության ժամանակ։ Ֆիլմի հղումը․
     
24. <<Մայիսյան հերոսամարտեր>>
    «Ինչո՞ւ է աղմկում անցյալը» պատմավավերագրական հաղորդաշարի շրջանակներում նկարահանված՝ <<Մայիսյան հերոսամարտեր>> փաստավավերագրական ֆիլմը ներկայացնում է 1918 թվականի մայիսին տեղի ունեցած երեք նշանավոր ճակատամարտերի՝ Սարդարապատի, Բաշ-Ապարանի և Ղարաքիլիսայի պատմությունը։ Այս ճակատամարտերը բախտորոշ եղան հայ ժողովրդի համար, որի հաղթական ելքը վճռեց ոչ միայն նրա ապրելու կամքը, այլ նաև հիմք դրեց Հայոց անկախ պետականության ստեղծմանը՝ Առաջին Հանրապետությանը։ Ֆիլմի հղում․
    
25. <<Դեպի Անկախություն. փաստավավերագրական ֆիլմ>>
    95 տարի առաջ ստեղծվեց Հայաստանի Հանրապետությունը: Լրագրող Թաթուլ Հակոբյանը 95 տարի անց այցելել է Էջմիածին, Սարդարապատ, Բաշ-Ապարան, Ալեքսանդրապոլ, Ղարաքիլիսա, Թիֆլիս, Բաթում ու Կարս` վայրեր, որտեղ կերտվում էր Հայաստանի առաջին Հանրապետությունը: Ֆիլմի հղումը․
    
26. <<Գարեգին Նժդեհ>>
    «Գարեգին Նժդեհ», գեղարվեստական կինոնկար, որը պատմում է հայազգի ռազմաքաղաքական գործիչ, սպարապետ Գարեգին Նժդեհի անցած ուղու մասին: Ֆիլմում նաև ներկայացված է վերջինիս անցած ուղին և Խորհրդային բանտում անցկացրած տարիները։ Ֆիլմի հղումը․
    
27. <<Ататюрк, Стратегия Жизни>><<Ататюрк, Стратегия Жизни>> փաստավավերագրական ֆիլմը պատմում է Թուրքիայի նշանավոր առաջնորդ՝ Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրքի կյանքի և գործունեության մասին։ Քեմալ Աթաթուրքը կարողացավ Առաջին համաշխարհային պատերազմում ջախջախված Օսմանյան կայսրության փլատակների վրա ստեղծել Թուրքիայի հանրապետություն և երկիրը դուրս հանել՝ քաղաքական, տնտեսական, դիվանագիտական և մշակութային ծանր վիճակից։ Քեմալ Աթաթուրքի կյանքը նաև էական է Հայոց պատմության տեսանկյունից, քանի որ նրա ջանքերի գնով էր, որ ստեղծվեց թուրք-խորհրդային դաշինք, որը ուղված էր նաև Հայաստանի Առաջին հանրապետության դեմ և փաստացի, որն էլ վճռեց վերջինիս անկումը՝1920 թ․-ին։ Ֆիլմի հղումը․
28. <<СССР>><<Великие империи Мира>> ֆիլմաշարի շրջանակներում նկարահանված՝ <<CCCP>> ֆիլմը ներկայացնում է Խորհրդային միության ստեղծման, նրա զարգացման և անկման մասին։ Խորհրդային միությունը համարվում էր աշխարհի ամենահզոր երկրներից մեկը, որը նաև՝ սոցիալիզմի, կոմունիզմի խորհրդանիշն էր աշխարհում։ Խորհրդային միության գոյությունը ասոցացվում էր նաև բռնությունների, հետապնդումների, աքսորների հետ։ Խորհրդային միության 70 ամյա (1922-1991թթ․) պատմությունը  անմիջականորեն կապված է Հայոց պատմության հետ, քանի որ նրա 15 հանրապետություններից մեկը՝ Հայաստանի երկրորդ հանրապետությունն էր (ՀԽՍՀ): ֆիլմի հղումը․
29. <<Կյանք ու կռիվ>>
    «Կյանք ու կռիվ», ռեժիսոր Մհեր Մկրտչյանի 2016 թվականին նկարահանած մարդկային արժեքների, ընկերության, սիրո և հայրենասիրության մասին ֆիլմը՝ նվիրված Արցախի հերոսներին և ՀՀ անկախության 25-ամյակին: Ֆիլմի հղումը․
    
30. «Կյանք ու կռիվ 2. 25 տարի անց»
    «Կյանք ու կռիվ 2. 25 տարի անց»` կրկին պատմություն է մեր մասին, մեր ձեռքբերումների ու ձախողումների, մեր երջանկության ու դժբախտության, մեր հարազատների ու թշնամիների, մեր սիրո, երազանքների ու մեր պատերազմի մասին…Նախորդ ֆիլմի հերոսների ճակատագրերի միջով այս ֆիլմում տեսնում ենք անցած 25 տարվա մեր ճանապարհը: «Կյանք ու կռիվ» ֆիլմի նկարահանումների ընթացքում սկսվեց ապրիլյան քառօրյա պատերազմը, որը պրոդյուսերներին և ռեժիսորին դրդեց մտածել 2-րդ ֆիլմի ստեղծման մասին: Ֆիլմի հղումը․